ҚАРЛЫҒАШ, МЫЛТЫҚШЫ
ҲӘМ ЖЫЛАН

Тымсал

Төбесинде шертектиң,
Қызыл тумсық, мамық жүн-
Жаңа келген дүньяға,
Палапанлар уяда!

Масайрайды шарқ урып
Ойнақшыйды талпынып,
Мөлдир көзли өңкей жас,
Еркелетер қарлығаш.

Аўзы менен суў тасып,
Аўқат берсе таласып,
Аўзын ашар палапан.
Нәҳәр алар анадан.

Бәриниң де кеўли тоқ,
Қәўип қәтер ядта жоқ.
  ***
Жылан жерде жалақлап,
Былғап басын алақлап,
Төбесине қарады,
Уўлы тилин жалады.

Жумсақ етли палапан!
Тез өрмелеп бараман
Жесем бәрин кемирип
Кетер едим семирип,-

Деп жылмаңлап көрген гез,
Өрмеледи тезбе-тез.
Ушып келсе қарлығаш,
Киятыр душпан қаны қас!

Шоршып кетти көриўден,
Қайта ушты келиўден.
Тағы келди асыға,
Уясының қасына,

Мылтықшыны жасырды,
Сыбырлап ис тапсырды.
Жақынлап келди уў жылан!
Жабырласып палапан,

Сезбеди оны душпан деп,
Қарар қайта еркелеп,
Қашпасын жылан биледи,
Шақақ атып күледи.

-Уядағы қарлығаш,
Кел алдыма қушақ аш!
Орынлы исти билмейсең,
Неге сәлем бермейсең?

Киятырман қонаққа.
Тойдыр дәрҳал тамаққа!-
Деди жылан жылмаңлап,
Келе берди суўмаңлап.

Қарлығаш айтты жыланға:
-Шақырмай келдиң булманға,
Жақын барсам шағасаң,
Жазықсыз гүнә тағасаң.

Саған қайым аўқат жоқ,
Табыўға оны шақат жоқ.
Себеби, саған керек қан,
Ол жоқ, қайт тез жолыңнан.

Жақынлама жуўыққа,
Зәҳәриңди жуўытпа!...
Жыланның келди қәҳәри,
Қызды ҳарам зәҳәри:

-Сен ким менен ойнайсаң,
Мени ким деп ойлайсаң!
Дәреги мине аўқаттың
Сен бермесең, мен таптым.

Уяңда толы палапан,
Соларды жеп аламан!-

Деди қанхор нәпсиқаў,-
Өмирге қарсы, арсыз жаў.
Тақалып келди шағыўга,
Аз қалды қан ағыўға!

Қарлығаш енди ым қақты,
Мылтықшы урды тырнақты.
Көзин ойып алады.
Сылқ етип жылан қулады.

Келип еди гәрдийип,
Өлип қалды сәррийип!
  ***
Өлсе өмир душпаны,
Аяп болмас ҳеш оны!
                               1953-жыл

ТИРИЙЕК ЖУТҚАН ЖАЙЫН

(Уйқассыз жыр)

Патшаның барында,
Аралдың жарында,
Қуйрық пенен шалатуғын,
Мал барса алатуғын,
Балықты да қоймайтуғын,
Жутыўға тоймайтуғын,
Нағыз бир қудай атқан,
Жыландай аңлып жатқан,
Бир әйдик жайын болыпты.

Зор аўҳалға жолықты,
Заңғар дым батыр,
Қойнаўда жатыр,
Ушан ба, жел қайық па,
Параход па, жай қайық па,
Өтти де кетти,
Бир нәрсе шомп етти.

Жайын сағақ түрди,
Тынық суўдан көрди,
Түскен нәрсе қандай,
Қарамы дигирмандай,
Пәлпеллеп келип қалды,
Жайын қағып салды.
Тамсанбай асады,
Қыял тасады.

Тирийек деп серлеместен,
Чай ишип терлеместен,
Бир кәйипти сезди.
Теңизди гезди.
Ҳәрекет туўды,
Көрингенди қуўды,
Қорқытты, үркитти,
Ҳәмме буннан үркипти.

Уў-шуў алды,
Ойқанды салды.
Қырға да шықпақшы болды,
Аспанға ушпақшы болды,
Дүньяны алмақшы болды,
Патша болмақшы болды.

Есирип қызып,
Суўларды сүзип,
Шәп берип, жүзип,
Бүркиттей туўлап,
Мотордай зуўлап,
Қунтыйып пырлап,
Қуйындай зырлап,
Қырға атылды,
Қара бул батырдың
Зуў-зуў-зуў-зуў ...
Пәт пенен ағылған суў,
Бурқыды, тасты,
Қайырдан асты.

Енди қараса,
Мине, тамаша:
Суў қайтып изге,
Жатыр бул дүзде.
Өскен бир бөлек,
Нәҳән зор терек,
Сағақтан алыпты,
Жылжымай қалыпты.

Ақыры не болды?
Пәкизе деңгене болды.

Ақмаққа ҳамал, ­
Мурнына самал,
“Сақ бол” дегендей,
Ҳамалпаразлық ­ кесел,
Тирийек жегендей:
Кем-кемнен мәсиреди,
Қоддаслап есиреди.
Жаман деген аттан да қашпас,
Өтирик мағлыўматтан да қашпас.
Шалқыйды билингенше,
Сағақтан илингенше.
                                        1964-жыл


ТЫРНА МЕНЕН ЖЫЛАН


  Ертек

-Балам сирә ҳәдден аспа,
Ҳүрмет керек ғары-жасқа,
Жаслайыңнан әдепли бол,
Жаманлыққа аяқ баспа.

Асқынлама, күшли болсаң,
Өзиңди тут, мүшлы болсаң,
Ақыллыдан кеңес сора,
Мүсиейбетли, исли болсаң.

Егер сени аспан-көкке,
Ким ушырса, етпе өкпе.
Өз ўәдеңе ўапалы бол,
Жақсылыққа қылап етпе.-

Деўши еди жаным ана,
Болсам да мен жап жас бала,
Ертеклерин қызықсынып,
Ынтыққанбыз тыңлап ғана.

Айтқанлары еле тири,
Гәси қысқа, гәси ири.
Ойларымнан кетер емес,
Мынаў ертек соның бири.

            I
Бийик таўдың арқасында,
Тырна отыр жар басында,
Арқан болып шыйратылып,
Жылан келди ҳармасынға.

Келгенде ол қалай келди,
Ушырасыўға қолай келди.
Тырна бүгин қонған еди,
Гезип қайтып талай елди.

Көл шетинде шалшық суўдан
Аңлып жылан бақа қуўған,
Талайларға таттырған ол,
Аўзындағы зәҳәр-уўдан.

Тырна оған мойнын бурып,
Жоқарыда көрип турып,
-Тоқта, ақмақ Жылан,-деди,-
Ҳәдден астың жанды қырып.

Бәрин көрип турман қарап,
Қанды сорып, сүйек жалап.
Мақлуқларды азапладың,
Бул не деген жаман талап!

Тумсығыңды уўайынба,
Туқымыңды қырайынба,
Бүйте берсең пыт-шыт етип,
Тапсырайын қудайыңа -

Деп, сөйледи аўзын ашып,
Жылан қорықты сыйқы қашып.
Жылмаң-жылмаң етип, дәрҳал,
Келе берди шаққанласып.

Узақтан ақ, ийди басты,
Жақын келип дуўшарласты.
-Кешириңиз аға,-деди-
Көп уялтпай биздей жасты.

Сиз де, биз де усы журттан,
Көп билемен сизди сыртан.
Нағыз батыр ағамызсыз,
Жаўыз көрсе бәрин қуртқан.

Өсип едим болып жетим,
Бир қәтемди әпиў етиң.
Зыяратқа келип турман,
Сүттей таза ҳақ нийетим.

Жасырмайын тойып келдим,
Қәтеликти жойып келдим.
Буннан былай қан сорыўды,
Олла-билла қойып келдим.

Айтқаныңыз дурыс аға,
Ҳақыңыз бар урыспаға,
Сиздей дана ақыл берсе,
Мениң ушын ырас аға.

Көриў қыйын, Сизге жетип,
Таппай жүрдим излеп кетип,
Бизиң үйге қонақ болың,
Күтейин зор хызмет етип,-

Деди, жылан жылмаңлады,
Жөгисинип сыр аңлыды.
Түрли ҳийле-тәсил менен,
Тула бойы булғаңлады.

Солай етип, тилди жалдап,
Көп жалынды "ағажанлап"

-Мине енди таптым,-дейди-
Көп ишинен досты таңлап!

Өтириктен болып жетим,
Ислеп атыр ҳәрекетин,
Я, ол татып көрмекши ме,
Үлкен қустың майлы етин.

Тырна тилин қызық көрип,
Тыңлап отыр ықлас берип.
"Мени бунша сыйлайды"- деп,
Жүрек баўры кетти ерип.

Жуўап қатты екпинлете:
- Ислегениң жалғыз қәте,
Ал, кеширдим сениң ушын,
Исиң менен соны өте!...

-Қуллық аға, етим қабыл,
Таптырмайды бундай ақыл,
Исиңизге тақ турайын,
Не айтсаңыз, бәри мақул!-

Деп, тағы да басын ийди,
Маңлайы тап жерге тийди,
-Үйиңе жүр,- деди тырна,-
Саған қонақ болдым, - дейди.

Байқамастан ишки сырды,
Дос болыўға шаппат урды.
Жылан менен аўқатланып,
Ўақ-шақ етип ҳәзлик қурды.

            II
Сырттан көрсең достай түри,
Қыймағандай бирин-бири,
Әттең бирақ, сум жыланның,
Арылмады иштен кири.

Гейде Тырна кетер ушып,
Әл ҳаўада бултты қушып,
Қайтып келип, бирадардың,
Қапталына қонар түсип.

Тырна кетер, Жылан қалар,
Шалшық суўда ойқан салар,
Үйренискен әдети сол,
Қанды сорып, сүйек жалар.

Сезбеди ҳеш Тырна буны,
Гезлестирер қырда оны,
Жыланнан дым бийзар болды,
Көлдиң үйрек, қырғаўылы.

Аўлағында сорып қанды,
Қырды талай палапанды,
Еле сезбей Тырна байғус,
Дос көрип жүр уў жыланды.

Тек тырнадан сағы сынып,
Илажсыздан иштен тынып,
"Бир қайымы келмеспе"- деп,
Жүрди жылан жөгисинип.

Жылан айтты:
   -Тырна аға,-
Мен әўеспен қыдырмаға,
Иниңизди бир көтерип,
Шығарыңыз әл ҳаўаға.

Мен жүремен бәрҳә пәсте,
Үйретиңиз әсте-әсте.
Ушсам бирге жүрер едим,
Усы нәрсе болсын есте.

Деп жалынды қайта-қайта,
Көндирипти айта-айта.
Енди Тырна былай деди:
-Бирақ иним жүдә байқа.

Ушырайын ҳаўа бетке,
Дослығыңа қылап етпе,
Бир аяққа оратылда,
Абайсызда қулап кетпе:-

Деп "инисин" турды аяп,
Усынылды жалғыз аяқ,
Соған жылан оратылды,
Қуйрық пәрге тумсық таяп.

Сақ болыўға ўәделести,
Мүмкин, Тырна қәтелести.
Жоқарыға шығыўдан-ақ,
Жыланның дым кеўли өсти:

"Ортасында аспан-жердиң,
Ушып талай нәрсе көрдим,
Тырна мениң хызметкерим,
Әрманы жоқ мендей ердиң".-

Деп ойлады болып "мықлы",
Жақсылық ис естен шықты,
Тақымынан қысыңқырап,
Пәрден етке аўзын тықты.

Жылысып ол қуйрығынан,
Кем-кем алды ыйығынан,
Баўрына оратылды,
Пейли бузық, сүйир Жылан.

Тырна күлип:
-Бул нең?-деди.
-Аға маған күлмең, – деди-
Бүйтпесем мен жығыламан-
Деп жалғаннан ийреңледи.

Тырна тағы бираз ушты,
Жылан қамтып салды тисти.
-Не қылдың сен бала?-десе,
-Ойнап едим, ишим писти,-

Дегенинен соң, тағы ушты.
Жылан және салды тисти.
-Бала сениң буның уят.-
Десе, Жылан ерегисти.

Ушырған ким, шықты естен,
-Таттырмассаң таза гөштен,
Айтқаныңа көндим бурын,
Ҳәзир сеннен кем емеспен.

Асылмайман қуйрығыңа,
Миндим ҳәзир ыйығыңа.
Ҳәддиң барма көнесең сен,
Енди мениң буйрығыма.-

Деп, көрсетип оған күшти,
Нықлаңқырап салды тисти.
Сонда ғана Тырна байғус,
Шыр-пыр болып күйип-писти.

Қыйнаған соң шийрин жанды,
Енди билип ашыўланды,
Кем-кем бийик көтерилип,
Шарықлады кең аспанды.

Жылан айтты:
-Уш сен пәстен,
Қутылмассаң бизиң дәстен,
Жаның барда төменирек,
Қон сен жерге әстен-әстен.

Сениң, енди жетпес күшиң,
Тақаўлы тур аўзым, тисим.
Қайым келди ҳәзир маған,-
Деп, Тырнаға салды қысым.

Гүрилдеди аспан асты,
Гөзлеп таўлы үңгир тасты,
Силкип Тырна атып урды,
Пейли бузық қаны қасты!

Қанхор залым, жүзи қара,
Не болдың сен бара-бара,
Ушырғаным - жазығым ба,
Сап денеме салдың жара,-

Деди, Тырна бир атылды,
Жылан жиптей шыйратылды,
Көл шетине, тасқа түсип,
Пыт-шыт болып қыйратылды.

Ушқан көлдиң еди тусы,
Қуўанысты бақа, қусы,
Жазықсызға жаманлықтың,
Ақыбети - мине, усы.
                    1964-жыл, декабрь.